Sonur fyrsta forseta hins íslenska lýðveldis
var meðlimur í SS og starfaði sem áróðursmeistari hjá nasistum. Afi minn –
hálfþýskur/hálfísfirskur – var ekki orðinn sautján ára þegar hann var
skráður í sama flokk, af taugaveiklaðri ísfirskri móður sinni sem hafði verið
tjáð að ef hann gengi í SS yrði hann ekki sendur til Rússlands (hann var sendur
til Rússlands). Faðir eins ástkærasta fótboltamanns þjóðarinnar – Evald Mikson
– var hugsanlega gerandi í fjöldamorðum á gyðingum í Eistlandi, það fékkst
aldrei rannsakað þrátt fyrir kröfur Simon Wiesenthal stofnunarinnar þar að
lútandi. Ein fyrsta bókin sem rituð var um helförina var reynslusaga
Íslendings. Stærstu innflytjendaþjóðir á Íslandi – Pólverjar og Litháar
– eru meðal helstu fórnarlamba helfararinnar. Stóri bróðir fyrrverandi
forsætisráðherra var meðal forystumanna íslenskra nasista og fjöldinn allur af
öðrum valdamiklum stjórnmálamönnum frá því fyrir stríð og alveg fram á okkar
daga hafa verið viðriðnir hreyfingar sem stefna leynt og ljóst að nokkurs konar
kynþáttahreinsunum – og/eða hafa sjálfir haft uppi ummæli sem ætla má að
spretti úr slíkum jarðvegi.
Við
erum eyland en engu að síður hluti af heiminum. Nazistan er alls staðar.
* * *
Ítalski gyðingurinn, rithöfundurinn og
helfarareftirlifandinn Primo Levi sagði einhvern tíma að okkur – mannkyni
– bæri helg skylda til þess að skilja ekki helförina, né gera til
þess neina tilraun, því slíkum skilningi gæti fylgt nokkurs konar mennskun
hryllingsins. Það sem er mennskt er eðlilegt og náttúrulegt, og það sem er
eðlilegt og náttúrulegt er hugsanlega óhjákvæmilegt – en helfarir mega
aldrei verða náttúrulega óhjákvæmilegar. Við megum aldrei sættast við tilvist
þeirra.
*
* *
Manninum finnst hann alltaf vera lítill
og máttlaus. Angelu Merkel finnst hún lítil, Sigmundi Davíð finnst hann vera
lítill, mér finnst ég vera lítill, meira að segja Kára Stefánssyni finnst hann
vera lítill. Öllum finnst þeir vera litlir, nema kannski Aino, dóttur minni,
sem finnst hún vera mjög stór – en það er misskilningur, hún er einmitt mjög
lítil. En við hin, við erum ekki lítil, við erum stór og eigum okkur enga
afsökun.
*
* *
Það var góð stemning í kringum
nasistaflokkinn. Og það voru dálítið sérstakar aðstæður þarna á þriðja og
fjórða áratugnum. Upplausn og kreppa og það þurfti að taka í tauminn. Kannski
ekki svona harkalega, þegar maður hugsar út í það, en það er gott að vera vitur
eftirá og ekki nóg að vilja vel, maður þarf líka að vera reiðubúinn til þess að
taka erfiðu ákvarðanirnar, díla við realpolitik. Veröldin er ekki bara mannúð
og gotterí.
*
* *
Eyjarskeggjum finnst þeir vera
afskekktir. Ísland er grjót í hafinu og meira að segja okkur sem búum hérna
finnst við stundum standa utan við mannkynssöguna, í ævintýralandinu sem við
leikum ofan í túristana – álfar og huldufólk – frekar en í henni miðri.
Pínulítil og ómerkileg.
*
* *
Primo Levi lagði – hvað sem þessum orðum
hans um skilninginn líður – bróðurpart ævi sinnar í að hugsa um helförina og hugsanlega
var það hún sem reið honum á endanum að fullu. Eftir sjálfsmorðið 1987 sagði
nóbelsverðlaunahafinn Elie Wiesel – sem einnig lifði af útrýmingarbúðir nasista
– að Primo hefði dáið í Auschwitz, fjörutíu árum síðar.
*
* *
Þórbergur var einsog frægt er ákærður
fyrir að kalla Hitler sadista og blóðhund – árið 1934, átta árum áður en
hin eiginlega helför var vottuð og stimpluð á Wannsee ráðstefnunni. Hitler var
varla búinn að missa barnatennurnar þegar það var ljóst í hvað stefndi.
Ári
áður hafði Steinn Steinarr ásamt tveimur öðrum verið ákærður fyrir að rífa
niður nasistafána á Siglufirði.
Hingað
komu Gyðingar sem sóttu um hæli – mættu sjálfsagt vegabréfslausir með skrítin
höfuðföt, kunnu enga íslensku og neituðu að borða svínakjöt einsog almindelige
mennesker – og voru „sendir heim til sín“, eða í það minnsta til Danmerkur
(sem hefur hugsanlega, merkilegt nokk, verið skárra þá en nú), eftir úrskurð
frá kærunefnd útlendingamála sem staðfestir þar með upprunalega ákvörðun Útlendingastofnunar
... eða nei, annars, það ferli kom til síðar.
Nazistan
er nefnilega alls staðar. Og alltaf.
*
* *
Ef
eitthvert „okkar“ var á sínum tíma nasisti þá er það jafnan útskýrt þannig
– eftirá – að í raun og veru hefði viðkomandi bara verið svo mikið á
móti kommúnistum, og lent þannig alveg óvart í skilyrðislausum stuðningi
við Adolf Hitler, frekar en að hann eða hún hefði verið á þeirri yfirveguðu
pólitísku skoðun að troða bæri milljónum manns í gasklefa til að hreinsa Evrópu
af kynþáttaóværunni.
Þetta
er auðvitað tabú núna. Það myndi enginn bjóða sig fram með slíkt á
stefnuskránni. Það væri bilun! En þetta
voru aðrir tímar.
Djók.
*
* *
Kannski vaknar maður einn daginn með
burstaskegg í leðurstígvélum. En maður sér það ekki gerast, stígur ekki
skyndilega yfir einhverja línu og búmm er orðinn nasisti. En það gerist
samt. Daglega. Skref fyrir skref. Sumir verða miklir og einlægir nasistar,
aðrir verða meiri diet-nasistar og enn aðrir – flestir – verða svona
jamm-og-jæjandi nasistar. Svona það-er-því-miður-ekkert-við-þessu-að-gera
nasistar. Sorrí.
Svo
eru nokkrir sem verða sósíalistar. Þeir skiptast í tvo flokka, þá sem eru varla
skömminni skárri og hina sem verða fljótlega skotnir.
*
* *
En það er ekki sama að skrifa og skilja.
Primo Levi gerði sjálfur greinarmun þar á og sagði að þótt við ættum að forðast
að skilja bæri okkur skylda til að vita og hugsa um
helförina, að mæta henni – einmitt vegna þess að hún gerðist og vegna þess að
hún gæti gerst aftur (því mætti jafnvel halda fram að hún hafi gerst aftur, sé
að gerast aftur, eða að gagnvart t.d. roma-fólki hafi henni aldrei beinlínis
lokið).
*
* *
Nasisminn er hugsaður í hreinum línum
– þvers og kruss um samfélagið, þú ert annað hvort með túrbönuðum
terroristum í liði eða þú ert hlynntur því að lyf verði niðurgreidd ofan í
fársjúkar ömmur og öryrkja. Allt er hreint, skýrt og einfalt.
*
* *
Og auðvitað erum við ekki síður
mannkynssagan en aðrir. Skriðþungi
hennar. Og Hitler bauð sig ekki fram með því fororði að hann ætlaði að útrýma
fólki – ekki frekar en Marine Le Pen eða Jimmie Åkesson – þótt við sjáum þá
tendensa berlega hjá honum baksýnisspeglinum (og fleiri hefðu átt að koma auga
á fyrr). Hann bauð sig fram með það að markmiði að gera samfélagið fallegra og
betra – hann vildi bara að fólk hefði tækifæri til þess að lifa
mannsæmandi lífi. Sumt fólk. Hans fólk. Heimamenn. Hvað sem það kostaði.
*
* *
Þegar ég skrifaði bókina – sem tók
fjögur ár – fannst mér ástandið stöðugt versna. Svíþjóðardemókratar komust á
þing, Sannir Finnar stækkuðu, sem og Le Front National og Dansk Folkeparti,
Fidesz náði völdum, Breivik slátraði fólki (og Norðmenn notuðu tækifærið til að
minna heimsbyggðina viðstöðulaust á hvað þeir væru miklu betri en aðrir)
og svo framvegis og svo framvegis. Ég sat við og skrifaði í mismiklu óráði og
einhverri tilfinningu fyrir nauðsyn – fannst í senn að bókin yrði
ólesanlegur haugur af sturluðu röfli og það myndi gera út af við mig að skrifa
hann.
*
* *
Ef við viljum standa gegn hinu fasíska
valdi – og skriðþunga þess – verðum við að leyfa okkur að hafna skýrum dráttum.
Við verðum að gera okkar fremsta til þess að hugsa ekki einsog nasistar. Að mæta
ekki hinu fasíska valdi með öðru eins; ætla okkur ekki að reka út myrkrið með
meira myrkri. Og það – það er miklu meiri vinna og fyrirhöfn en maður gæti
ímyndað sér. Það krefst þess af okkur að við séum linnulaust fólk, með allri þeirri mannúð og íhugun sem í því felst.
*
* *
Ég hafði þess utan og á hinn bóginn
– í öllum mínum stjórnlausa hégóma – brennandi áhyggjur af því að von
bráðar myndi bólan springa, nýjabrumið fara af nasismanum, og ég sitja eftir
með úrelt verk. Sem væri auðvitað gott fyrir heiminn, en ekki jafn gott
fyrir mig. Eftir fjögurra ára slítandi þrældóm.
*
* *
Í ár eru liðin fjögur ár frá útgáfu
– átta síðan ég byrjaði að skrifa. Grímuklæddir menn fara um Svíþjóð og
lúskra á innflytjendum. Um alla Evrópu bera nasistar eld að flóttamannahælum.
Fasistar skjóta blaðamenn, tónleikagesti. Við hin stöndum í eldlínunni milli
hvítra fasista og salafískra, hvort sem er í París, Raqqa eða Rio, og deyjum
upp í opið geðið á þeim á meðan stjórnmálamenn svipta okkur sífellt fleiri
lýðréttindum og fyrirskipa frekari loftárásir, meira ofbeldi, sem gerir sitt
(tilætlaða?) gagn og upp úr öskunni rísa enn fleiri fasistar.
Einsog
fönixar.
Húrra.
*
* *
Að skilja helförina er að því leytinu til
sambærilegt því að leggjast með dýrum að það er einsog að nauðga hinu mannlega
upp á hið dýrslega. Siðmenning skilningsins á ekkert erindi við barbarí hins
óskiljanlega.
Engin ummæli:
Skrifa ummæli